Geografia

Dział I. Strefowość środowiska przyrodniczego 

1. Strefowość zjawisk przyrodniczych na Ziemi

• wyjaśnia, czym są strefowość i astrefowość;
• wyjaśnia, z czego wynika strefowość zjawisk przyrodniczych;
• charakteryzuje strefy oświetlenia (międzyzwrotnikowa, umiarkowana, podbiegunowa);
• omawia czynniki wpływające na globalną cyrkulację atmosfery;
• analizuje zróżnicowanie rocznej sumy opadów atmosferycznych na Ziemi;
• przedstawia zależność między szerokością geograficzną a rozkładem zachmurzenia i występowaniem opadów atmosferycznych na Ziemi;
• wyróżnia strefy klimatyczne i wskazuje ich zasięg na podstawie mapy;
• omawia rozmieszczenie gleb na Ziemi na podstawie mapy;
• wyjaśnia, w jaki sposób astrefowe czynniki przyrodnicze modyfikują przebieg zjawisk strefowych na Ziemi;
• analizuje wpływ prądów morskich na rozkład temperatury powietrza i opadów na Ziemi;
• omawia wpływ rzeźby terenu i wysokości nad poziomem morza na rozkład temperatury powietrza i opadów na Ziemi;
• przedstawia zależność między rodzajem skał a typami gleb i składem gatunkowym szaty roślinnej.

2. Strefy klimatyczno-roślinno-glebowe na Ziemi

• charakteryzuje wybrane strefy klimatyczno-roślinno-glebowe: Strefa klimatów równikowych (wilgotny las równikowy, sawanna), Strefa klimatów zwrotnikowych (pustynie, lasy monsunowe); Strefa klimatów podzwrotnikowych (makia); Strefa klimatów umiarkowanych (step, las liściasty, tajga); Strefa klimatów okołobiegunowych (tundra, pustynia lodowa);
• ​podaje przykłady astrefowego zróżnicowania środowiska przyrodniczego.

Dział II. Problemy środowiskowe współczesnego świata

1. Geozagrożenia

• wyjaśnia, czym jest geozagrożenie oraz wymienia przykłady geozagrożeń;
• przedstawia podział geozagrożeń ze względu na przyczynę (geologiczne, hydrologiczne, klimatyczne i meteorologiczne, biologiczne, inne); 
• wskazuje główne regiony występowania geozagrożeń;
• przedstawia narzędzia umożliwiające skuteczne prognozowanie zasięgu katastrof;
• wyjaśnia, na czym polega teledetekcja geozagrożeń;
• wymienia sposoby ostrzegania przed klęskami żywiołowymi w różnych krajach.

 
2. Geozagrożenia meteorologiczne    

• wyjaśnia, czym są geozagrożenia meteorologiczne i geozagrożenia klimatyczne;
• podaje przykłady zagrożeń meteorologicznych i klimatycznych;
• charakteryzuje zagrożenia meteorologiczne: sztormy, cyklony tropikalne i trąby powietrzne;
• wymienia skutki zagrożeń meteorologicznych;
• przedstawia inne zagrożenia meteorologiczne;
• proponuje działania ograniczające skutki zagrożeń meteorologicznych.

 
3. Zmiany klimatu na Ziemi

• wymienia czynniki naturalne wpływające na zmiany klimatu na Ziemi;
• wyjaśnia różnicę między efektem cieplarnianym a globalnym ociepleniem;
• omawia przyczyny współczesnego globalnego ocieplenia;
• omawia antropogeniczne źródła gazów cieplarnianych na świecie;
• omawia wpływ dodatnich sprzężeń zwrotnych na tempo globalnego ocieplenia na podstawie wykresu;
• przedstawia wpływ wylesienia na zmiany klimatu;
• wymienia globalne skutki zmian klimatu;
• przedstawia sposoby przeciwdziałania zmianom klimatycznym.

 
4. Zagrożenia geologiczne

• wymienia zagrożenia geologiczne;
• omawia przyczyny trzęsień ziemi i erupcji wulkanów oraz powstawania tsunami i lejów krasowych;
• charakteryzuje zagrożenia wynikające ze zjawisk i procesów geologicznych;
• omawia skutki zagrożeń geologicznych;
• opisuje działania ograniczające skutki zagrożeń geologicznych.

 
5. Erozja gleb i pustynnienie

• przedstawia naturalne i antropogeniczne przyczyny erozji gleb;
• przedstawia konsekwencje erozji i degradacji gleb na świecie;
• wyjaśnia pojęcie pustynnienia;
• wskazuje na mapie pustynie i obszary zagrożone pustynnieniem;
• podaje przyczyny pustynnienia;
• prezentuje skutki pustynnienia na wybranych przykładach;
• proponuje sposoby zapobiegania intensywnej erozji gleb i pustynnieniu.

 
6. Deficyt wody na świecie

• omawia zasoby wodne na Ziemi;
• omawia przyrodnicze i antropogeniczne przyczyny ograniczonych zasobów wodnych na Ziemi;
• wskazuje obszary nadmiarów i niedoborów zasobów wodnych;
• wyjaśnia, czym jest ślad wodny;
• ocenia skalę niedoboru wody w przyszłości;
• prezentuje działania wspomagające racjonalne gospodarowanie wodą.

 
7. Bioróżnorodność i georóżnorodność na Ziemi

• wyjaśnia, czym jest bioróżnorodność;
• omawia znaczenie bioróżnorodności dla środowiska przyrodniczego;
• podaje przyczyny zmniejszania się bioróżnorodności;
• przedstawia działania na rzecz ochrony różnorodności biologicznej.

 

Dział III. Uwarunkowania przyrodnicze gospodarczej działalności człowieka

1. Wpływ środowiska przyrodniczego na rolnictwo

• wymienia warunki przyrodnicze decydujące o rozwoju rolnictwa;
• wykazuje związek między warunkami klimatycznymi a rodzajem uprawianych roślin na przykładzie wybranego regionu świata;
• przedstawia zależność między wysokością nad poziomem morza a obszarami upraw i chowu zwierząt na podstawie mapy tematycznej;
• omawia zależność między żyznością gleb i zasobami wodnymi a obszarami upraw;
• omawia wpływ warunków wodnych na strukturę upraw i chowu zwierząt na świecie.

2. Wpływ występowania surowców mineralnych na rozwój gospodarczy

• omawia wpływ surowców mineralnych na rozwój przemysłu;
• przedstawia zmiany znaczenia wybranych surowców mineralnych; 
• przedstawia rozmieszczenie wybranych surowców energetycznych na świecie;
• omawia wpływ wydobycia ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego, rud miedzi, złota i diamentów na rozwój gospodarczy państw;
• podaje przykłady krajów, w których strukturze eksportu duży udział mają surowce mineralne
• wyjaśnia związek między występowaniem surowców mineralnych a kierunkiem rozwoju przemysłu i strukturą towarową handlu zagranicznego;
• przedstawia zmiany znaczenia czynników przyrodniczych dla rozwoju społeczno-gospodarczego regionów w przeszłości i w XXI w. 

3. Ograniczenia przyrodnicze a działalność gospodarcza

• podaje przykłady przyrodniczych ograniczeń działalności gospodarczej;
• przedstawia obszary występowania przyrodniczych ograniczeń działalności gospodarczej;
• wskazuje sposoby przełamywania ograniczeń przyrodniczych przez człowieka na przykładzie Norylska;
• omawia ideę zrównoważonego rozwoju;
• prezentuje przykłady pokonywania przyrodniczych ograniczeń działalności gospodarczej i ocenia ich zgodność z zasadami zrównoważonego rozwoju;
• przedstawia zmiany znaczenia czynników przyrodniczych dla rozwoju społeczno-gospodarczego regionów w przeszłości i w XXI w.

Dział IV. Problemy polityczne współczesnego świata

1. Problemy państw utworzonych w XXI w.

• opisuje zmiany, jakie zaszły na mapie politycznej świata w XXI w.;
• omawia problemy polityczne i społeczno-ekonomiczne państw utworzonych w XXI w.

2. Przemiany ustrojowe i gospodarcze w Europie po 1989 r.

• opisuje przebieg przemian ustrojowych i gospodarczych w Europie po 1989 r.
• określa wpływ przemian ustrojowych i gospodarczych na społeczeństwo.

3. Problemy funkcjonowania Unii Europejskiej

• opisuje cele powstania Unii Europejskiej;
• przedstawia główne problemy gospodarcze i społeczne UE;
• przedstawia problemy związane z rozbieżnymi poglądami na dalszą integrację europejską;
• prezentuje problemy związane z rozbieżnymi interesami państw członkowskich UE;
• analizuje problemy związane z bezpieczeństwem energetycznym i polityką ekologiczną w Unii Europejskiej.

4. Terroryzm

• wyjaśnia znaczenie terminu terroryzm;
• omawia polityczne, ekonomiczne, socjologiczno-psychologiczne i społeczno-kulturowe przyczyny terroryzmu;
• omawia społeczno-kulturowe, ekonomiczne i polityczne skutki ataków terrorystycznych;
• omawia skalę terroryzmu w XXI w. oraz główne metody działania terrorystów;
• podaje przykłady ataków terrorystycznych w Europie i na świecie;
• przedstawia działania mające na celu zwalczanie terroryzmu podejmowane w UE.

5. Cywilizacja zachodnia a cywilizacja islamu

• wymienia wybrane cechy cywilizacji zachodniej i cywilizacji islamu;
• porównuje wybrane cechy cywilizacji zachodniej i cywilizacji islamu;
• wymienia główne typy relacji między cywilizacjami;
• wymienia czynniki kształtujące relacje między cywilizacją zachodnią a cywilizacją islamu;
• omawia pokojowe współistnienie cywilizacji zachodniej i cywilizacji islamu na przykładzie Libanu.

Dział V. Problemy społeczne współczesnego świata

1. Problemy demograficzne na świecie

• omawia zmiany liczby ludności świata w XX i XXI w.;
• wyjaśnia znaczenie terminów: współczynnik urodzeń, współczynnik zgonów, współczynnik przyrostu naturalnego, eksplozja demograficzna, implozja demograficzna;
• oblicza współczynnik przyrostu naturalnego;
• podaje główne przyczyny eksplozji demograficznej i implozji demograficznej;
• omawia skutki eksplozji demograficznej i implozji demograficznej;
• wymienia kraje o największym udziale ludności w wieku 65 lat i więcej w społeczeństwie;
• określa przyczyny starzenia się społeczeństw;
• omawia wpływ procesów starzenia się społeczeństw na życie społeczne i gospodarkę, ze szczególnym uwzględnieniem Europy.

2. Migracje na świecie

• klasyfikuje migracje wg wybranych kryteriów (zasięg przestrzenny, długość trwania, stopień dobrowolności, przyczyna);
• wymienia czynniki wpływające na decyzję o migracji w podziale na czynniki przyciągające i czynniki wypychające;
• charakteryzuje przebieg ważniejszych współczesnych fal migracji na świecie;
• omawia pozytywne i negatywne skutki migracji z punktu widzenia kraju emigracyjnego i imigracyjnego;
• wyjaśnia znaczenie terminu uchodźstwo;
• wskazuje współczesne kierunki przemieszczania się uchodźców;
• omawia problemy związane z uchodźstwem w skali globalnej i krajowej.

3. Bezrobocie na świecie

• wyjaśnia znaczenie terminu bezrobocie;
• określa wielkość bezrobocia za pomocą współczynnika (stopy) bezrobocia;
• omawia zróżnicowanie przestrzenne stopy bezrobocia na świecie na podstawie mapy;
• analizuje przyczyny bezrobocia w krajach wysoko rozwiniętych i słabo rozwiniętych gospodarczo;
• omawia pozytywne i negatywne skutki bezrobocia dla społeczeństwa i gospodarki;
• omawia problem bezrobocia wśród młodych ludzi.

4. Handel ludźmi, niewolnictwo i praca dzieci

• Lorem ipsum....

5. Prześladowania religijne i nietolerancja na świecie

• Lorem ipsum....

Dział VI. Zróżnicowanie jakości życia ludności na świecie

1. Jakość życia ludzi

• Lorem ipsum....

2. Głód

• Lorem ipsum....

3. Zagrożenia życia. Choroby

• Lorem ipsum....

4. Poczucie bezpieczeństwa

• Lorem ipsum....

5. Zaspokajanie potrzeb edukacyjnych

• Lorem ipsum....

Dział VII. Problemy gospodarcze współczesnego świata

1. Dysproporcje w rozwoju gospodarczym państw

• Lorem ipsum....

2. Działalność na rzecz zmniejszania dysproporcji w rozwoju gospodarczym

• Lorem ipsum....

3. Korporacje międzynarodowe

• Lorem ipsum....

 

Dział I. Zmiany na mapie politycznej świata

1. Podział polityczny świata

Seterra - aplikacja pomagająca nauczyć się lokalizacji obiektów na mapie

• terminy: państwo, granica państwa, enklawa, eksklawa, terytorium zależne;
• wskazuje na mapie państwa w Europie (zalecam korzystanie z aplikacji seterra lub z aplikacji na Androida - Geografia świata);
• omawia podział mórz i oceanów (terminy: morskie wody wewnętrzne, wody terytorialne, wyłączna strefa ekonomiczna);
• podaje po dwa przykłady enklaw i eksklaw na świecie oraz wskazuje je na mapie;
• podaje nazwy państw do których należą wybrane terytoria zależne (Falklandy, Gibraltar, Grenlandia, Wyspy Owcze, Svalbard, Wyspa Bożego Narodzenia, Gujana Francuska, Reunion);
• opisuje rolę Polski w Traktacie Antarktycznym.

2. Wpływ dekolonizacji na współczesny obraz świata

• wyjaśnia znaczenie terminów: kolonializm, dekolonizacja;
• wymienia przyczyny rozpadu systemu kolonialnego;
• wskazuje na mapie obszary kolonialne światowych mocarstw w połowie XX w.;
• wymienia państwa europejskie, które w połowie XX w. miały posiadłości kolonialne;
• omawia skutki kolonializmu i dekolonizacji zarówno dla państw metropolitalnych, jak i krajów kolonialnych (np. na ludność i jej kulturę, migracje oraz poziom rozwoju gospodarczego).

3a. Integracja i dezintegracja na świecie - cz. I

• opisuje zjawisko integracji państw (jako tworzenie nowych państw oraz organizacji międzynarodowych);
• wskazuje na mapie państwa Europejskie, które powstały w wyniku dezintegracji (rozpad ZSRR, Jugosławii, Czechosłowacji);
• opisuje przyczyny i skutki integracji europejskiej;
• omawia zagrożenia związane z dążeniem do separatyzmu w Europie (Kraj Basków, Katalonia);
• omawia pozytywne przemiany społeczne i gospodarcze państw związane z ich udziałem w Unii Europejskiej;
• opisuje negatywne aspekty integracji w ramach Unii Europejskiej.

3b. Integracja i dezintegracja na świecie - cz. II

• wyjaśnia, na czym polega integracja państwa na płaszczyźnie: politycznej, gospodarczej i militarnej;
• opisuje działalność ONZ;
• wymienia najważniejsze organy ONZ (Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Sekretariat ONZ);
• wymienia organizacje działające w ramach ONZ (WHO, FAO, UNESCO, UNICEF, Bank Światowy);
• wymienia wybrane organizacje międzynarodowe, ich członków oraz główne cele działalności (EU, Rada Europy, NATO, CEFTA, OECD, NAFTA, OPEC). 

4. Konflikty międzynarodowe. Terroryzm

• opisuje na wybranych przykładach przyczyny światowych konfliktów;
• omawia skutki konfliktów, w szczególności ich wpływ na społeczeństwo, zmiany granic państw, gospodarkę oraz zasoby dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego;
• omawia problem światowego terroryzmu;
• wyjaśnia, czym różni się terroryzm od konfliktu zbrojnego;
• omawia możliwe skutki terroryzmu;
• opisuje wybrane zamachy terrorystyczne w XXI w.;
• opisuje ważniejsze konflikty zbrojne na świecie (izraelsko-palestyński, bałkański, w Rwandzie, w Tybecie, w Sudanie).

5. Podstawowe wskaźniki poziomu rozwoju państw

"What Is GDP?" -  film (1:46) wyjaśniający, czym jest GDP (EN)
„Dlaczego niektóre kraje są bogate, a inne biedne" - film wyjaśniający przyczyny różnic w poziomie rozwoju gospodarczego (EN + pol. napisy)

• wymienia czynniki, które decydowały i decydują o rozwoju państw;
• wyjaśnia, dlaczego wciąż rosną dysproporcje w poziomie rozwoju gospodarczego państw;
• na podstawie map w atlasie geograficznym wymienia wskaźniki, które mogą służyć jako wskaźniki poziomu rozwoju gospodarczego państw (np. produkcja energii elektrycznej na mieszkańca, liczba abonamentów telefonicznych na 1000 mieszkańców itp.);
• opisuje wybrane wskaźniki poziomu rozwoju gospodarczego państw (w szczególności: PKB, PKB per capita, PNB, WDB, MPI, HDI, udział rolnictwa/usług w strukturze PKB, udział rolnictwa/usług w strukturze zatrudnienia);
• wymienia podstawowe cechy ekonomiczne, demograficzne i społeczne państw o różnym poziomie rozwoju.

Dział II. Ludność i osadnictwo

1. Liczba ludności świata i jej zmiany

• wymienia przyczyny zmian liczby ludności świata​;
• opisuje zmiany liczby ludności na świecie od początku naszej ery​;
• wymienia najludniejsze państwa świata i wskazuje je na mapie​;
• wyjaśnia, czym jest przyrost naturalny​;
• oblicza współczynniki urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego​;
• omawia czynniki wpływające na zróżnicowanie przyrostu naturalnego na świecie​;
• wskazuje różnice między wartościami przyrostu naturalnego w krajach o wysokim, średnim i niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego​;
• podaje przyczyny różnic między wartościami współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego w krajach o wysokim, średnim i niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego.

2. Rozwój demograficzny

https://www.populationpyramid.net/ - Aktualne piramidy wieku i płci dla świata i poszczególnych krajów

• omawia model przejścia demograficznego (zróżnicowanie współczynnika urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego w 5 fazach modelu);
• ​wymienia przyczyny i skutki eksplozji demograficznej i regresu demograficznego;
• wyjaśnia znaczenie terminu współczynnik dzietności i omawia jego przestrzenne zróżnicowanie;
• omawia związek między współczynnikiem dzietności a prostą zastępowalnością pokoleń.

• charakteryzuje typy demograficzne społeczeństw (młode, zastojowe, stare) na podstawie piramid wieku i płci wybranych państw (Nigerii, Polski, Japonii)​;
• omawia przyczyny i skutki starzenia się społeczeństw;
• analizuje średnią długość trwania życia w wybranych krajach świata​;
• wyjaśnia znaczenie terminów: współczynnik feminizacji, współczynnik maskulinizacji.

3. Rozmieszczenie ludności na świecie

• omawia czynniki (przyrodnicze i pozaprzyrodnicze) wpływające na rozmieszczenie ludności na świecie;​
• opisuje bariery ograniczające osadnictwo i podaje ich przykłady​;
• wyjaśnia znaczenie pojęć: ekumena, subekumena, anekumena;​
• wskazuje na mapie obszary korzystnych i niekorzystnych warunków ​do osadnictwa;​
• oblicza wskaźnik gęstości zaludnienia;​
• wymienia najgęściej zaludnione państwa świata;​
• wskazuje obszary największej i najmniejszej koncentracji ludności ​na świecie.

4. Migracje

• wyjaśnia znaczenie terminów: migracje, imigracje, emigracje, reemigracja, repatriacja, saldo migracji, współczynnik salda migracji; ​
• oblicza współczynnik przyrostu rzeczywistego;​
• uzasadnia pozytywny wpływ repatriacji na gospodarkę Polski;​
• wskazuje na mapie przykładowe kraje emigracyjne i kraje imigracyjne; ​
• analizuje na podstawie mapy przestrzenne zróżnicowanie salda migracji zagranicznych na świecie.

• opisuje kierunki migracji zagranicznych na świecie;​
• wyjaśnia przyczyny migracji zagranicznych; ​
• omawia pozytywne i negatywne skutki migracji zagranicznych; ​
• wymienia skutki napływu imigrantów z Ukrainy do Polski; ​
• wskazuje różnice między uchodźstwem a migracjami ekonomicznymi;
• ​opisuje problemy uchodźców w Europie i innych regionach świata. 

5. Zróżnicowanie narodowościowo-etniczne ludności świata

Apartheid explained - film (3:00) wyjaśniający pojęcie apartheidu w RPA (EN)

• wymienia odmiany ludzkie i omawia ich rozmieszczenie na świecie;​
• wyjaśnia znaczenie terminu rasizm;​
• wyjaśnia, na czym polegała polityka apartheidu w RPA;​
• wskazuje różnice między narodem a grupą etniczną oraz między mniejszością narodową a mniejszością etniczną;​
• charakteryzuje państwa o różnej zwartości socjoetnicznej (jednolite narodowościowo i wielonarodowościowe);​
• opisuje strukturę narodowościową i etniczną ludności Polski;​
• wskazuje na mapie Polski regiony zamieszkiwane przez największą liczbę przedstawicieli mniejszości narodowych;​
• omawia zróżnicowanie narodowościowe i etniczne w wybranych krajach (Kongo, Łotwa, Grecja, Japonia);​
• analizuje problemy państw o różnej zwartości socjoetnicznej.

6a. Zróżnicowanie językowe ludności świata

• wymienia języki oficjalne (oficjalna "szóstka");
• ​omawia strukturę językową ludności świata według rodzin językowych (wykres str. 85 w podręczniku)​;
• wyjaśnia znaczenie terminów: język urzędowy, żywy, wymarły, sztuczny ;
• wymienia przykłady języków sztucznych;
• ​przedstawia podział indoeuropejskiej rodziny językowej.

6b. Struktura wykształcenia ludności świata

• wymienia przykłady alfabetów;
• wyjaśnia znaczenie terminów: ​analfabetyzm, ​wskaźnik analfabetyzmu, ​wskaźnik skolaryzacji ;
• omawia poziom analfabetyzmu i skolaryzacji w wybranych państwach;
• analizuje zróżnicowanie struktury wykształcenia ludności na świecie​
• opisuje związek między wykształceniem ludności a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.

7. Zróżnicowanie religijne ludności świata

• wyjaśnia znaczenie terminu religia;​
• omawia strukturę wyznaniową w wybranych państwach (Hiszpania, Afganistan, Słowacja, Polska);​
• wymienia trzy wielkie religie uniwersalne (chrześcijaństwo, islam, buddyzm);​
• opisuje wybrane religie (chrześcijaństwo, islam, buddyzm, judaizm, hinduizm) i ich rozmieszczenie na świecie;​
• opisuje wpływ tych religii na życie człowieka ​i gospodarkę.

8. Kręgi kulturowe

• wyjaśnia znaczenie terminu kultura;​
• wymienia kręgi kulturowe na świecie i opisuje wartości wyznawane przez społeczności różnych kręgów;​
• wskazuje na mapie kręgi kulturowe;​
• omawia konsekwencje zróżnicowania kulturowego ludności świata;​
• omawia wkład kręgów kulturowych w dziedzictwo kulturowe ludzkości.

9. Przestrzeń i jej kulturowe postrzeganie przez człowieka - temat fakultatywny

10. Rozwój sieci osadniczej na świecie

• omawia kryteria podziału jednostek osadniczych na wsie i miasta;​
• wymienia czynniki kształtujące sieć wiejską i miejską;​
• podaje przyczyny przemian w osadnictwie wiejskim.

11. Urbanizacja

• wyjaśnia znaczenie terminów: urbanizacja, wskaźnik urbanizacji;​przedstawia płaszczyzny urbanizacji;​
• opisuje fazy urbanizacji i ich przebieg w różnych rejonach świata;​
• podaje różnice między procesami urbanizacji zachodzącymi w państwach o niskim i wysokim poziomie rozwoju społeczno-​gospodarczego;​
• analizuje wskaźnik urbanizacji i jego zróżnicowanie na świecie;​
• wskazuje na mapie państwa i regiony o niskim i wysokim wskaźniku urbanizacji;​
• omawia przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika urbanizacji w Polsce;​
• analizuje przyczyny i skutki urbanizacji w wybranych regionach świata;​
• wyjaśnia, na czym polega proces metropolizacji; ​
• podaje cechy metropolii.

12. Miasta świata

• opisuje funkcje miast;
• ​podaje przykłady miast o różnych funkcjach;​
• wyjaśnia znaczenie terminu megamiasto;​
• wymienia najludniejsze zespoły miejskie świata i wskazuje je na mapie;​
• omawia proces tworzenia się megamiast;​
• opisuje formy zespołów miejskich (aglomeracja monocentrycza, aglomeracja policentryczna, megalopolis);​
• rozpoznaje formy zespołów miejskich na świecie i w Polsce;​
• wyjaśnia różnice między megamiastem a megalopolis;​
• wymienia i wskazuje na mapie największe megalopolis w krajach wysoko rozwiniętych; ​
• charakteryzuje typy fizjonomiczne miast.

13. Rozwój obszarów wiejskich

• wyjaśnia znaczenie terminów: obszar wiejski, wieś;​
• wskazuje na mapie państwa o najmniejszym i największym udziale ludności wiejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców;​
• wyjaśnia zależność między udziałem ludności wiejskiej w całkowitej liczbie mieszkańców kraju a jego poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego;​
• omawia nowe funkcje obszarów wiejskich;​
• przedstawia czynniki rozwoju obszarów wiejskich;​
• omawia przyczyny wyludniania się obszarów wiejskich na przykładzie Europy;​
• wyjaśnia przyczyny depopulacji niektórych wsi w Polsce.

 

Dział III. Sektory gospodarki. Globalizacja

1. Zmiana roli sektorów gospodarki

• omawia podział gospodarki na sektory;
• wyjaśnia zależność między udziałem usług/rolnictwa w tworzeniu PKB/zatrudnieniu a poziomem rozwoju gospodarczego państwa;
• wymienia funkcje poszczególnych sektorów gospodarki; 
• analizuje na podstawie mapy udział usług w zatrudnieniu i strukturze WDB na świecie;
• wykazuje związek między strukturą zatrudnienia i strukturą WDB  w wybranych krajach a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju;
• omawia zmiany roli sektorów w gospodarce Polski i podaje przyczyny zmian;
• klasyfikuje działalność gospodarczą według PKD (wystarczy podać przykłady sekcji w każdym z sektorów gospodarki);
• podaje przykłady zacierania się różnic między sektorem przemysłowym a sektorem usługowym.

2. Globalizacja

• wyjaśnia znaczenie terminów: globalizacja;
• przedstawia przejawy globalizacji na płaszczyznach: gospodarczej, społecznej i politycznej; 
• wskazuje na mapie kraje o najwyższym i najniższym indeksie globalizacji na świecie; 
• wymienia przyczyny i skutki globalizacji; 
• wymienia pozytywne i negatywne skutki globalizacji na przykładzie Polski; 
• opisuje przestrzenne zróżnicowanie indeksu globalizacji; 
• omawia wpływ międzynarodowych korporacji na światową gospodarkę; 
• przedstawia wpływ globalizacji i rozwoju technologii na zatrudnienie.

 

Dział IV. Rolnictwo

1. Czynniki rozwoju rolnictwa

• opisuje przyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa;
• opisuje pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa;
• przedstawia podział użytków rolnych (grunty orne, uprawy trwałe, użytki zielone); 
• przedstawia przyczyny zróżnicowania struktury użytków rolnych w różnych państwach (np. Australia, Czad, Chiny, Czechy, Niemcy, Japonia, Polska); 
• omawia zmiany w strukturze użytkowania ziemi na świecie w Brazylii i Wielkiej Brytanii;
• podaje przykłady pozytywnych i negatywnych skutków zmian użytkowania ziemi na świecie; 
• charakteryzuje strukturę użytkowania ziemi w Polsce; 
• wskazuje regiony w Polsce o wysokim udziale gruntów ornych oraz użytków zielonych w strukturze użytków rolnych. 

2. Typy rolnictwa i regiony rolnicze

• opisuje podział rolnictwa ze względu na przeznaczenie produkcji rolnej; 
• opisuje podział rolnictwa ze względu na intensywność produkcji rolnej;
• omawia cechy i typy rolnictwa intensywnego oraz rolnictwa ekstensywnego; 
• charakteryzuje rolnictwo pierwotne, rolnictwo tradycyjne i rolnictwo rynkowe; 
• wskazuje na mapie i charakteryzuje główne regiony rolnicze świata.

3. Rolnictwo uprzemysłowione i rolnictwo ekologiczne

• przedstawia cechy rolnictwa uprzemysłowionego;  
• omawia czynniki rozwoju rolnictwa uprzemysłowionego; 
• przedstawia zasady rolnictwa ekologicznego; 
• wykazuje różnice między rolnictwem uprzemysłowionym a rolnictwem ekologicznym oraz przedstawia ich wady i zalety; 
• wskazuje na mapie Europy kraje o największym udziale rolnictwa ekologicznego; 
• wymienia przyczyny słabego rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce;
• wyjaśnia znaczenie terminu GMO i wskazuje na mapie państwa, w których dopuszczono uprawy roślin modyfikowanych genetycznie; 
• przedstawia dylematy związane z wykorzystywaniem roślin modyfikowanych genetycznie. 

4. Główne obszary upraw

• omawia podział roślin uprawnych oraz przykłady ich zastosowania; 
• wymienia czynniki wpływające na rozmieszczenie upraw na świecie;
• opisuje warunki uprawy i wskazuje na mapie główne obszary upraw: ryżu, pszenicy, kukurydzy, jęczmienia i żyta;
• omawia uprawę roślin strączkowych na świecie, bulwiastych i korzeniowych;
• omawia uprawę warzyw i owoców na świecie;
• opisuje uprawę używek na świecie;
• opisuje warunki uprawy roślin przemysłowych i wymienia ich największych producentów.

5. Główne obszary chowu zwierząt

• wyjaśnia różnicę między chowem a hodowlą zwierząt;
• omawia typy chowu zwierząt gospodarskich (pastwiskowy, oborowo-pastwiskowy, oborowy);
• przedstawia podział zwierząt gospodarskich i kierunki ich chowu;
• porównuje chów ekstensywny i intensywny;
• opisuje chów bydła, owiec, trzody chlewnej i drobiu na świecie (wskazuje na mapie główne rejony chowu; podaje przybliżoną wielkość pogłowia; wymienia państwa o największym pogłowiu tych zwierząt); 
• omawia czynniki wpływające na zróżnicowanie gatunkowe chowu zwierząt gospodarskich na świecie.

6. Lasy na Ziemi. Gospodarka leśna

• wyjaśnia różnice między leśnictwem a gospodarką leśną;
• wymienia funkcje lasów;
• wskazuje na mapie państwa o największej i najmniejszej lesistości;
• charakteryzuje główne typy lasów;
• opisuje przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika lesistości na świecie;
• przedstawia przykłady rabunkowej i racjonalnego gospodarki leśnej;
• uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami leśnymi na świecie.

7. Rybactwo

• wyjaśnia znaczenie terminów: rybactwo, rybołówstwo, akwakultura, marikultura;
• wymienia najczęściej poławiane gatunki organizmów wodnych;
• wskazuje na mapie najważniejsze łowiska na świecie;
• opisuje wielkość połowów i produkcji  akwakulturowej w wybranych krajach;
• wyjaśnia, czym jest przełowienie.
   

Dział V. Przemysł

1. Czynniki lokalizacji przemysłu

• wymienia i opisuje czynniki lokalizacji przemysłu na świecie (przyrodnicze, naukowo-techniczne, społeczno-polityczne i behawioralne);
• omawia przymusową, związaną i swobodną lokalizację przemysłu oraz podaje przykłady;
• omawia korzyści i niekorzyści aglomeracji;
• wyjaśnia, na czym polega proces deglomeracji przemysłu;  ​
• opisuje zmiany roli czynników lokalizacji przemysłu i omawia przyczyny zmian.

2. Przemysł tradycyjny i przemysł zaawansowanych technologii (high-tech)

• wymienia działy przemysłu tradycyjnego i przemysłu zaawansowanych technologii; 
• podaje cechy przemysłu tradycyjnego i przemysłu high-tech; 
• omawia i porównuje czynniki lokalizacji przemysłu tradycyjnego i high-tech;
• opisuje zmiany znaczenia czynników lokalizacji przemysłu​; 
• omawia rozmieszczenie wybranych działów przemysłu tradycyjnego; 
• wskazuje na mapie główne ośrodki produkcji wyrobów tekstylnych i odzieży oraz produkcji metali;
• omawia rozmieszczenie przemysłu zaawansowanych technologii na świecie;
• wskazuje na mapie państwa o największym udziale produktów zaawansowanych technologii w eksporcie artykułów przemysłowych;
• wymienia ważniejsze ośrodki przemysłu high-tech i wskazuje je na mapie;
• omawia skutki rozwoju nowoczesnego przemysłu.

3. Zmiany w przemyśle na świecie

• wyjaśnia znaczenie terminów: industrializacja, dezindustrializacja, reindustrializacja;
• omawia przyczyny dezindustrializacji;
• opisuje przebieg i skutki dezindustrializacji;
• omawia rolę procesów reindustrializacji ​w gospodarce;
• opisuje przebieg procesów industrializacji, dezindustrializacji i reindustrializacji w Polsce.

4. Obszary koncentracji przemysłu - 2 godz. lekc.

• wyjaśnia przyczyny koncentracji przemysłu;
• omawia różnice między ośrodkiem przemysłowym a okręgiem przemysłowym;
• wymienia rodzaje okręgów przemysłowych (surowcowe, transportowe, wielkomiejskie i poligenetyczne) i podaje ich przykłady na świecie;
• wskazuje na mapie ważniejsze okręgi przemysłowe i omawia ich rozmieszczenie na świecie (na podstawie mapy w podręczniku str. 227);

• wskazuje na mapie Polski okręgi przemysłowe;
• omawia rozmieszczenie ośrodków przemysłowych;
• opisuje formy koncentracji przemysłu high-tech;
• omawia czynniki warunkujące powstanie technopolii ​i opisuje wybrane technopolie na świecie;
• wyjaśnia, czym są klastry, i omawia ich rolę w budowie gospodarki opartej na wiedzy.

5. Budownictwo

• wyjaśnia znaczenie terminu budownictwo;
• omawia czynniki rozwoju budownictwa;
• przedstawia rolę budownictwa w gospodarce ;
• analizuje na podstawie mapy udział budownictwa w strukturze zatrudnienia na świecie i w Polsce;
• prezentuje argumenty przemawiające za potrzebą zharmonizowania stylu budownictwa z istniejącym krajobrazem;
• przedstawia różne oblicza budownictwa na świecie i w Polsce.

6. Źródła energii i bilans energetyczny

Energetyka wiatrowa - 12-minutowy film prezentujący zalety i wady rozwoju energetyki wiatrowej (projekt Odyssey)
Energetyka wiatrowa - pakiet materiałów dla ucznia i nauczyciela (projekt Odyssey)

• wymienia nieodnawialne i odnawialne źródła energii;
• charakteryzuje surowce energetyczne;
• opisuje na podstawie mapy wydobycie surowców energetycznych na świecie i wskazuje wybrane okręgi surowcowe​;
• wymienia największych producentów surowców energetycznych  na świecie;
• omawia skutki rosnącego zapotrzebowania na energię;
• opisuje odnawialne źródła energii;
• przedstawia bilans energetyczny świata i jego zmiany w ciągu ostatnich 200 lat;
• określa udział poszczególnych źródeł energii w bilansie energetycznym świata;
• omawia bilans energetyczny Polski;
• wymienia działania podejmowane na rzecz ograniczenia tempa wzrostu zużycia energi.

7. Produkcja i zużycie energii elektrycznej

• omawia gospodarcze znaczenie energii elektrycznej;
• przedstawia wielkość produkcji energii elektrycznej na świecie, jej strukturę oraz głównych producentów i konsumentów energii elektrycznej
• porównuje na podstawie mapy wielkość produkcji energii elektrycznej przypadającej na jednego mieszkańca w wybranych państwach świata;
• charakteryzuje energetykę opartą na nieodnawialnych i odnawialnych źródłach energii;
• wymienia typy elektrowni;
• przedstawia strukturę produkcji energii elektrycznej według typów elektrowni w Polsce i w wybranych krajach świata;
• porównuje strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce ze strukturą produkcji energii elektrycznej w wybranych krajach Europy i świata;
• charakteryzuje prawidłowości w zakresie zmian udziału źródeł odnawialnych w strukturze zużycia energii;
• przedstawia związek między strukturą produkcji energii elektrycznej a bezpieczeństwem energetycznym kraju;
• omawia zalety i wady wybranych typów elektrowni.

8. Energetyka jądrowa

• omawia rozwój energetyki jądrowej na świecie;
• wymienia kraje produkujące najwięcej energii jądrowej na świecie;
• omawia znaczenie energetyki jądrowej na świecie;
• omawia przyczyny i skutki rozwoju energetyki jądrowej;
• opisuje plany rozwoju energetyki jądrowej w Polsce;
• uzasadnia potrzebę społecznej debaty dotyczącej rozwoju energetyki jądrowej w Polsce.

 

Dział VI. Usługi

6.1. Zróżnicowanie usług na świecie

• klasyfikuje usługi według różnych systemów:
  • konsumpcyjne, produkcyjne, ogólnospołeczne
  • materialne, niematerialne
  • podstawowe, wyspecjalizowane;
• omawia zmiany znaczenia usług w zależności od fazy rozwoju cywilizacyjnego (preindustrialna, industrialna, postindustrialna, informacyjna);
• uzasadnia, że udział usług w PKB oraz strukturze zatrudnienia jest wskaźnikiem poziomu rozwoju gospodarczego. 

6.2. Transport

• wymienia rodzaje transportu; 
• opisuje elementy infrastruktury transportowej;  
• wymienia przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne czynniki, które mają wpływ na rozwój transportu (jego rodzaj, jakość itp.);  
• porównuje czynniki rozwoju transportu w Polsce i innymi krajami Unii Europejskiej.  
   
• omawia znaczenie transportu: samochodowego, kolejowego, morskiego, wodnego śródlądowego, lotniczego i przesyłowego; 
• przedstawia wady i zalety poszczególnych rodzajów transportu;
• opisuje strukturę przewozów w Polsce (ze względu na rodzaj transportu); 
• wyjaśnia znaczenie transportu w rozwoju społeczno-gospodarczym. 

6.3. Łączność

• wyjaśnia znaczenie terminu łączność; 
• przedstawia podział łączności; 
• omawia miejsce łączności w PKD; 
• opisuje rozwój łączności;  
• omawia rozwój telefonii i jej rodzaje; 
• analizuje na podstawie mapy przestrzenne zróżnicowanie liczby telefonów komórkowych przypadających na 100 mieszkańców na świecie; 
• omawia rozwój telekomunikacji komputerowej;  
• analizuje na podstawie mapy dostęp do internetu na świecie; 
• opisuje znaczenie łączności w światowej gospodarce; 
• wyjaśnia znaczenie terminów: społeczeństwo informacyjne, wykluczenie cyfrowe; 
• omawia rolę telekomunikacji w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego.

6.4. Społeczeństwo informacyjne. Gospodarka oparta na wiedzy

• wymienia przejawy kształtowania się społeczeństwa informacyjnego; 
• przedstawia pozytywne i negatywne skutki kształtowania się społeczeństwa informacyjnego; 
• omawia cechy gospodarki opartej na wiedzy; 
• przedstawia czynniki wpływające na innowacyjność i rozwój gospodarki opartej na wiedzy; 
• omawia znaczenie kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy; 
• wyjaśnia, na czym polega wsparcie udzielane młodym, innowacyjnym przedsiębiorstwom – start-upom przez inkubatory przedsiębiorczości i akceleratory biznesu. 

6.5. Usługi edukacyjne i finansowe

• opisuje wpływ edukacji na rozwój społeczny i gospodarczy kraju;
• wykazuje związek między wydatkami państwa na edukację a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju; 
• wyjaśnia znaczenie kształcenia ustawicznego;
• wykazuje związek między nakładami na prace badawczo-rozwojowe a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego państwa;
• wymienia państwa o największych nakładach na działalność badawczo-rozwojową; 
• omawia znaczenie usług bankowych w rozwoju społeczno-gospodarczym świata;
• opisuje wpływ usług ubezpieczeniowych na życie człowieka. 

6.6. Handel międzynarodowy

• wyjaśnia znaczenie terminów: handel międzynarodowy, eksport, import, reeksport, bilans handlowy; 
• wymienia przedmioty handlu międzynarodowego;
• omawia cele Światowej Organizacji Handlu;
• opisuje czynniki wpływające na rozwój handlu międzynarodowego;
• przedstawia zróżnicowanie struktury towarowej handlu zagranicznego w wybranych państwach.
   
• omawia rolę usług w handlu międzynarodowym;
• wyjaśnia, na czym polega przepływ kapitału między państwami;
• opisuje kierunki międzynarodowej wymiany towarowej;
• przedstawia znaczenie wymiany handlowej w rozwoju społeczno-gospodarczym świata;
• omawia miejsce Polski w handlu międzynarodowym;
• wymienia głównych partnerów handlowych Polski; 
• opisuje strukturę towarową handlu zagranicznego Polski;
• wymienia zasady sprawiedliwego handlu i wyjaśnia ich znaczenie.

6.7. Rozwój turystyki na świecie

• wyjaśnia znaczenie terminu turystyka;
• przedstawia podział turystyki ze względu na cel wyjazdów turystycznych (np. wypoczynkowa, uzdrowiskowa, religijna i in.);
• omawia rozwój ruchu turystycznego na świecie;
• wymienia czynniki, które przyczyniły się do rozwoju turystyki na świecie;
• opisuje pozytywne i negatywne skutki rozwoju turystyki (z punktu widzenia turysty oraz mieszkańca regionu turystycznego);
• opisuje znaczenie usług turystycznych dla gospodarki państw świata.

6.8. Regiony turystyczne świata

• wymienia walory turystyczne (przyrodnicze i kulturowe) oraz przykładowe atrakcje turystyczne;
• podaje przykłady elementów zagospodarowania turystycznego;
• podaje przykłady regionów turystycznych na świecie;
• opisuje wybrany region turystyczny na świecie (z wyłączeniem regionów z Polski);
• omawia rolę turystyki w światowej gospodarce;
• wskazuje kraje o najwyższym udziale turystyki w PKB, opisuje wady i zalety dużego udziału turystyki w PKB;
• wskazuje na mapie najważniejsze miejsca pielgrzymkowe na świecie (z uwzględnieniem różnych religii).

Dział VII. Wpływ człowieka na środowisko

7.1. Konflikt w relacji człowiek - środowisko przyrodnicze

• wyjaśnia znaczenie terminów: środowisko przyrodnicze, środowisko geograficzne, antropopresja;
• dostrzega konflikt interesów w relacjach człowiek – środowisko przyrodnicze;
• wymienia przyczyny nasilania się konfliktu człowiek – środowisko przyrodnicze;
• podaje przykłady konfliktów ekologicznych;
• wyjaśnia, na czym polega zrównoważony rozwój;
• omawia najważniejsze zasady zrównoważonego rozwoju;
• wymienia cele zrównoważonego rozwoju;
• wymienia międzynarodowe dokumenty dotyczące zrównoważonego rozwoju.

7.2. Wpływ działalności człowieka na atmosferę

"What is the Greenhouse Effect?" - 2,5 minutowy film w jęz. angielskim wyjaśniający mechanizm działałania efektu cieplarnianego
"Co z dziurą ozonową" - film (9 min.) z cyklu "Nauka to lubię" Tomasza Rożka

• wymienia rodzaje zanieczyszczeń atmosfery;
• opisuje naturalne i antropogeniczne źródła zanieczyszczenia atmosfery;
• opisuje mechanizm powstawania efektu cieplarnianego;
• wymienia gazy cieplarniane emitowane ;
• omawia przyczyny i skutki globalnego ocieplenia;
• wymienia rodzaje smogu i opisuje mechanizm ich powstawania;
• porównuje smog fotochemiczny ze smogiem siarkowym;
• omawia emisję dwutlenku węgla na świecie oraz emisję tlenków siarki i azotu w UE;
• wymienia sposoby zapobiegania smogowi;
• omawia mechanizm powstawania dziury ozonowej;
• opisuje wpływ zanieczyszczeń powietrza na ludzki organizm.

7.3. Wpływ działalności człowieka na hydrosferę

Arctic Sea Ice Reaches 2021 Minimum Extent - animacja obrazująca zmiany zasięgu lodu w Arktyce
Jezioro Aralskie - jak z czwartego największego jeziora stworzyć toksyczną pustynię? -  4-minutowy film
Morze wróci - 3-minutowy, sentymentalny

• omawia wykorzystywanie wody przez człowieka;
• wyjaśnia, w jaki sposób działalność gospodarcza człowieka narusza stosunki wodne;
• wymienia rodzaje zanieczyszczeń wód;
• wyjaśnia znaczenie terminu "eutrofizacja wód";
• opisuje przypadek Jeziora Aralskiego.

7.4. Wpływ działalności rolniczej na środowisko przyrodnicze

• wyjaśnia znaczenie terminu agrotechnika;
• omawia wpływ monokultury rolnej i płodozmianu i na żyzność gleby;
• opisuje wpływ chemizacji i mechanizacji rolnictwa na środowisko przyrodnicze;
• omawia wpływ nadmiernego wypasu zwierząt na środowisko; 
• przedstawia etapy pustynnienia;
• przedstawia pozytywne i negatywne skutki melioracji.

7.5. Wpływ działalności górniczej na środowisko przyrodnicze

• wymienia rodzaje kopalń i podaje nazwy wydobywanych w nich surowców;
• omawia wpływ kopalń otworowych, głębinowych i  odkrywkowych  na środowisko przyrodnicze;
• wyjaśnia, jak powstaje lej depresyjny;
• omawia kierunki rekultywacja terenów pogórniczych;
• podaje przykłady rekultywacji obszarów pogórniczych w Polsce.

7.6. Wpływ transportu i turystyki na środowisko przyrodnicze

• wyjaśnia wpływ emisji zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze;
• omawia wpływ transportu na przekształcenie krajobrazu;
• opisuje wpływ rozwoju infrastruktury transportowej na florę i faunę;
• omawia negatywny wpływ transportu na człowieka;
• wyjaśnia, w jaki sposób rozwój turystyki wpływa na wody, krajobraz, zanieczyszczenie powietrza oraz gleby;
• wyjaśnia znaczenie terminu zrównoważona turystyka;
• przedstawia możliwości stosowania zasad zrównoważonego rozwoju w turystyce;
• omawia zasady zrównoważonej turystyki zastosowane w Tatrzańskim Parku Narodowym.

7.7. Krajobraz kulturowy i jego ochrona

• wyjaśnia znaczenie terminu krajobraz kulturowy;
• wymienia elementy krajobrazu kulturowego miejskiego i krajobrazu kulturowego wiejskiego;
• omawia proces degradacji krajobrazu miejskiego;
• opisuje działania człowieka prowadzące do degradacji krajobrazu wiejskiego;
• wyjaśnia rolę planowania przestrzennego w kształtowaniu i ochronie krajobrazu kulturowego;
• podaje przykłady innych form ochrony krajobrazu;
• wymienia działania człowieka służące ochronie krajobrazu kulturowego.

7.8. Rewitalizacja i działania proekologiczne

„Jak segregowane są odpady" - film (4:51) nt. segrowania odpadów w firmie Lekaro
„Jak wygląda praca w sortowni odpadów" - reportaż (11:45) z pracy w sortowni
„Jak Szwedzi zamieniają odpady w złoto" - fim (8:00) o wzorcowej gospodarce odpadami

• wyjaśnia znaczenie terminów: rekultywacja krajobrazu, renaturalizacja krajobrazu, rewitalizacja krajobrazu;
• omawia rodzaje i cele działań rewitalizacyjnych;
• podaje przykłady procesów rewitalizacji obszarów zdegradowanych w Polsce;
• wymienia przykłady proekologicznych rozwiązań w działalności rolniczej;
• omawia proekologiczne rozwiązania w działalności przemysłowej;
• podaje przykłady rozwiązań proekologicznych w działalności usługowej;
• wyjaśnia, jakie działania proekologiczne można podjąć, aby korzystnie wpłynąć na środowisko przyrodnicze.