Geografia

Wymanagania edukacyjne dla klasy pierwszej - poziom rozszerzony

Geografia jako nauka

What is Geography? - dr Heath Robinson wyjaśnia, czym jest geografia jako nauka (EN)

opisuje, czym zajmuje się geografia w podziale na poszczególne dyscypliny;
wskazuje związki geografii z innymi naukami o Ziemi (np. geologia, astronomia itp.);
podaje przykłady praktycznego zastosowania geografii.

Dział I Obraz Ziemi

1.1. Źródła informacji geograficznej

wymienia i opisuje źródła informacji geograficznej;
odczytuje informacje z map ogólnogeograficznych i tematycznych;
odczytuje w prawidłowy sposób informacje z tabel i wykresów;
uzasadnia znaczenie obserwacji i pomiarów w rozwoju nauk geograficznych, podaje przykłady.

1.2 Metody badań geograficznych

wymienia metody badań geograficznych;
przedstawia podstawowe ilościowe i jakościowe metody badań geograficznych oraz możliwości ich wykorzystania na wybranych przykładach
analizuje źródła kartograficzne oraz formułuje wnioski na ich podstawie.

1.3. Mapa jako obraz Ziemi

How does GPS work? - film (3:33) opisujący zasadę działania nawigacji satelitarnej (EN)
"Earth planet globe grid of meridian and parallels" - notatka o cechach południków i równoleżników (EN)
"Why all world maps are wrong?" - film (6:00) o problemach z przeniesieniem treści z globusa na powierzchnię - odwzorowania kartograficzne

wyjaśnia znaczenie terminów: długość i szerokość geograficzna;
posługuje się współrzędnymi geograficznymi do określania położenia punktów na Ziemi;
wyjaśnia znaczenie terminów: mapa, plan, skala mapy;
wymienia elementy mapy;
klasyfikuje mapy ze względu na różne kryteria (np. skalę, treść, przeznaczenie);
stosuje różne rodzaje skal i przekształca je;
posługuje się skalą mapy do obliczania odległości i powierzchni;
oblicza skalę mapy na podstawie odległości lub powierzchni.

1.4. Metody prezentacji informacji na mapach

omawia metody przedstawiania rzeźby powierzchni Ziemi na mapie;
posługuje się mapą hipsometryczną;
rozpoznaje formy rzeźby na mapie na podstawie układu poziomic;
opisuje jakościowe i ilościowe metody prezentacji zjawisk na mapach i je porównuje.

1.5. Jak czytać mapę

podaje przykłady zastosowania różnych rodzajów map;
interpretuje mapy turystyczno-topograficzne;
podaje przykłady wykorzystania mapy turystyczno-topograficznej;
charakteryzuje działanie systemu nawigacji satelitarnej (GPS);
określa współrzędne geograficzne na mapie oraz z wykorzystaniem GPS;
orientuje mapę topograficzną w terenie.

1.6. Geograficzne systemy informacyjne

wyjaśnia, na czym polega cyfrowa metoda prezentacji zjawisk GIS;
omawia zastosowanie GIS w różnych dziedzinach życia;
stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji cech ilościowych i jakościowych środowiska geograficznego;
prezentuje i analizuje cechy środowiska geograficznego za pomocą narzędzi GIS;
dostrzega i określa związki przyczynowo-skutkowe między elementami środowiska na danym terenie na podstawie mapy cyfrowej.

Dział II Ziemia we Wszechświecie

2.1. Wszechświat

Origin of the Universe - nudny film (5:36) National Geographic opisujący powstanie Wszechświata
The Scale of the Universe - aplikacja pozwalająca podróżować po Wszechświecie w różnych skalach

wyjaśnia teorie pochodzenia i budowy wszechświata;
omawia budowę wszechświata;
przedstawia osiągnięcia naukowców, w tym Polaków, w poznawaniu wszechświata;
opisuje teorię heliocentryczną;
porównuje teorię heliocentryczną z teorią geocentryczną;
opisuje ciała niebieskie we wszechświecie.

2.2. Budowa Układu Słonecznego

The Solar System - film (4:10) National Geographic o budowie Układu Słonecznego
Układ Słoneczny większy niż się wydaje - wywiad z Karolem Wójcickim, wybitnym popularyzatorem nauk o Kosmosie. W debiutanckiej roli reportera - pan Piotr Stankiewicz, nauczyciel geografii w Potockim.

opisuje Słońce jako gwiazdę;
omawia powstanie Układu Słonecznego;
omawia kształt i budowę Układu Słonecznego;
charakteryzuje i porównuje planety Układu Słonecznego, w tym Ziemię
opisuje i porównuje inne ciała niebieskie tworzące Układ Słoneczny – planety karłowate, księżyce, planetoidy, meteoroidy, komety;
wymienia kryteria wyróżniania planet.

2.3. Ruch obiegowy Ziemi

https://drajmarsh.bitbucket.io/earthsun.html - animacja pokazująca ruch Ziemi wokół Słońca
3D Sun-Path - aplikacja pokazująca wędrówkę Słońca nad horyzontem w ciągu roku
Jak obliczać wysokość górowania Słońca - instrukcja krok po kroku

opisuje cechy ruchu obiegowego Ziemi;
omawia oświetlenie Ziemi w różnych porach roku;
omawia czas trwania dnia i nocy w różnych szerokościach geograficznych;
omawia zmiany wysokości górowania Słońca na różnych szerokościach geograficznych;
wykazuje związek między szerokością geograficzną a wysokością górowania Słońca;
oblicza wysokość górowania Słońca na dowolnej szerokości geograficznej w dniach równonocy i przesileń;
wykazuje zależność między nachyleniem osi ziemskiej a dopływem energii słonecznej do powierzchni Ziemi;
wyznacza współrzędne geograficzne dowolnego punktu na powierzchni Ziemi na podstawie wysokości górowania Słońca w dniach równonocy i przesileń;
opisuje strefy oświetlenia Ziemi, ich granice i charakterystyczne cechy;
przedstawia następstwa ruchu obiegowego Ziemi;
charakteryzuje zaćmienie Słońca i zaćmienie Księżyca.

2.4. Ruch obrotowy Ziemi

Jak liczyć różnice czasu słonecznego - instrukcja krok po kroku.

wyjaśnia, czym jest ruch obrotowy Ziemi;
opisuje cechy ruchu obrotowego Ziemi;
przedstawia dowody na ruch obrotowy Ziemi;
przedstawia konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi.

5. Czas na Ziemi

charakteryzuje czas słoneczny, czas strefowy, czas urzędowy;
wykazuje zależność miejscowego czasu słonecznego od długości geograficznej;
oblicza czas słoneczny dowolnego miejsca na Ziemi na podstawie różnicy długości geograficznej;
wyznacza długość geograficzną punktu na powierzchni Ziemi na podstawie obliczeń różnicy czasu słonecznego;
posługuje się czasem uniwersalnym i czasem strefowym (w tym: czas letni i zimowy w Polsce);
analizuje mapę stref czasowych;
wyjaśnia, czym jest międzynarodowa linia zmiany daty.

Dział III Atmosfera

3.1. Budowa atmosfery

wyjaśnia znaczenie terminu atmosfera;
omawia skład powietrza atmosferycznego;
opisuje pole magnetyczne Ziemi i wyjaśnia jego rolę w ochronie przed wiatrem słonecznym;
omawia warstwową budowę atmosfery;
charakteryzuje zjawiska i procesy meteorologiczne zachodzące w różnych warstwach atmosfery;
omawia znaczenie atmosfery dla życia na Ziemi.

3.2. Temperatura powietrza

Opisuje rodzaje promieniowania słonecznego - promieniowanie elektromagnetyczne (światło widzialne, UV, podczerwień) i wiatr słoneczny;
wyjaśnia znaczenie terminów: albedo, turbulencja, konwekcja, adwekcja, radiacja;
opisuje czynniki wpływające na rozkład temperatury powietrza na Ziemi;
oblicza średnią roczną amplitudę temperatury powietrza;
oblicza temperaturę powietrza na podstawie gradientu wilgotnoadiabatycznego i suchoadiabatycznego;
omawia, na podstawie klimatogramu, roczny przebieg temperatury powietrza.

3.3. Ciśnienie atmosferyczne. Cyrkulacja atmosferyczna

wyjaśnia znaczenie terminów: ciśnienie atmosferyczne, wyż baryczny i niż baryczny;
wyjaśnia, czym jest wiatr i odróżnia prądy konwekcyjne (wstępujące i zstępujące) od wiatrów;
omawia rozkład ciśnienia atmosferycznego na Ziemi w styczniu i w lipcu;
podaje przyczyny zróżnicowania ciśnienia atmosferycznego na Ziemi;
opisuje globalną cyrkulację atmosfery;
wyjaśnia mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie międzyzwrotnikowej i wyższych szerokościach geograficznych;
wyjaśnia genezę wiatrów stałych (pasaty i antypasaty), okresowych (monsuny i bryzy) i lokalnych (fen, wiatry górskie i dolinne, bora)
omawia znaczenie wiatrów stałych, okresowych i lokalnych dla przebiegu pogody.

3.4. Opady atmosferyczne. Fronty atmosferyczne

wyjaśnia znaczenie terminów: wilgotność powietrza, kondensacja i resublimacja;
opisuje, czym jest wilgotność względna i bezwzględna;
przedstawia warunki niezbędne do powstania opadu atmosferycznego (terminy: wilgotność względna, temperatura punktu rosy, jądra kondensacji);
opisuje czynniki wpływające na rozkład opadów atmosferycznych (m.in. globalna cyrkulacja atmosferyczna, wysokość n.p.m., odległość od zbiorników wodnych, rzeźba terenu);
charakteryzuje rodzaje opadów i osadów atmosferycznych
wskazuje przyczyny nierównomiernego rozkładu opadów atmosferycznych na Ziemi;
rozpoznaje i charakteryzuje wybrane rodzaje chmur (Cirrus, Cumulus, Cumulonimbus, Stratus);
wyróżnia rodzaje frontów atmosferycznych i opisuje zjawiska towarzyszące ciepłym i chłodnym frontom atmosferycznym;
omawia charakterystyczne zmiany pogody zachodzące w czasie przemieszczania się frontów atmosferycznych
omawia, na podstawie klimatogramu, roczny przebieg opadów atmosferycznych.

3.5. Prognozowanie pogody i ekstremalne zjawiska pogodowe

windy.com - mapa interaktywna obrazująca zmiany elementów pogody oraz radar pogodowy
prognoza dla Polski - portal Instytu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
www.yr.no - norweska prognoza pogody - polecana przez polskich polarników

wyjaśnia znaczenie terminów: pogoda, prognoza pogody, mapa synoptyczna;
określa elementy pogody;
analizuje dane meteorologiczne zamieszczone na mapie synoptycznej;
wyjaśnia znaczenie prognozowania pogody dla gospodarki i życia ludzi;
omawia ekstremalne zjawiska atmosferyczne: burze, trąby powietrzne, szkwały;
interpretuje meteorologiczne zdjęcia satelitarne oraz mapy interaktywne (np. windy.com);
posługuje się radarem pogodowym (np. windy.com).

3.6. Czynniki klimatotwórcze

wyjaśnia znaczenie terminu klimat;
wymienia elementy klimatu;
omawia czynniki klimatotwórcze i podam przykłady ich wpływu na klimat;
wyjaśnia różnicę między klimatem lokalnym a mikroklimatem;
opisuje czynniki warunkujące mikroklimat miejsca, w którym znajduje się nasza szkoła.

3.7. Klimaty kuli ziemskiej

wyjaśnia, na czym polega strefowość klimatów na Ziemi;
charakteryzuje strefy klimatyczne na Ziemi i uzasadnia ich zasięgi;
opisuje typy klimatów na podstawie klimatogramów i mapy klimatycznej;
opisuje różnice miedzy klimatem morskim a klimatem kontynentalnym;
opisuje klimaty strefowe i astrefowe;
rozpoznaje, na podstawie klimatogramu, wybrane strefy klimatyczne i typy klimatu (równikowy wybitnie wilgotny, podrównikowy wilgotny, zwrotnikowy skrajnie suchy, podzwrotnikowy morski, umiarkowany morski, umiarkowany przejściowy, umiarkowany, kontynentalny, okołobiegunowy polarny)
wymienia cechy klimatu górskiego;
opisuje cechy klimatu lokalnego w miejscu zamieszkania.

Dział IV Hydrosfera

4.1. Zasoby wodne Ziemi. Oceany i morza

Czym jest cykl hydrologiczny? - schemat obrazujący cykl hydrologiczny (PL)
The water cycle - schemat wraz z opisem cyklu hydrologicznego (EN)

wyjaśnia znaczenie terminu hydrosfera;
omawia cykl hydrologiczny (opisuje poszczególne elementy cyklu hydrologicznego, porównuje duży i mały obieg wody w przyrodzie);
analizuje rodzaje i wielkość zasobów wodnych na Ziemi;
~~przedstawia bilans wodny Ziemi i jego zróżnicowanie w różnych warunkach klimatycznych;~~
przedstawia podział wszechoceanu na mapie świata (wskazuje na mapie 5 oceanów oraz wybrane morza);
~~omawia skład chemiczny wody morskiej;~~
opisuje zasolenie wód morskich w różnych regionach świata oraz wyjaśnia przyczyny zróżnicowania zasolenia mórz;
przedstawia zróżnicowanie temperatury wód oceanicznych;
~~omawia problem zanieczyszczenia wód morskich (przyczyny, skutki, sposoby zapobiegania).~~

4.2. Dynamika mórz i oceanów.

How Tides Work - film na YouTube wyjaśniający powstawanie pływów morskich (EN)
Spring and Neap Tides - mega proste wyjaśnienie, dlaczego pływy syzygijne mają większą amplitudę niż pływy kwadraturowe (EN)

wymienia rodzaje ruchów wody morskiej (falowanie, powierzchniowe prądy morskie, tsunami, sejsze, upwelling i downwelling, pływy);
podaje przyczyny występowania poszczególnych rodzajów ruchów wody morskiej;
omawia tsunami;
objaśnia mechanizm powstawania powierzchniowych prądów morskich i ich układ;
charakteryzuje prądy morskie – ich rodzaje oraz rozkład na świecie, wskazuje na mapie prądy ciepłe: Zatokowy, Północnoatlantycki, Norweski, Kuro Siwo, Brazylijski, Mozambicki, Madagaskarski, Wschodnioaustralijski, Alaski oraz zimne: Dryf wiatrów zachodnich, Peruwiański, Benguelski, Zachodnioaustralijski, Kalifornijski, Kanaryjski, Oja Siwo);
omawia wpływ prądów morskich na życie i gospodarkę człowieka;
omawia mechanizm ENSO i jego wpływ na środowisko geograficzne;
wyjaśnia powstawanie upwellingu przybrzeżnego;
omawia mechanizm powstawania pływów wskutek oddziaływania Księżyca i Słońca;
wyjaśnia różnice między pływami syzygijnymi a pływami kwadraturowymi.

4.3. Sieć rzeczna

wyjaśnia znaczenie terminów: rzeka, rzeka główna, dopływ, dorzecze i system rzeczny;
wyróżnia rodzaje rzek (rzeki stałe, rzeki okresowe, rzeki epizodyczne);
wskazuje na mapie obszary bezodpływowe oraz te, na których nie występują rzeki;
charakteryzuje na podstawie mapy sieć rzeczną na poszczególnych kontynentach;
omawia przyczyny zróżnicowania sieci rzecznej na Ziemi;
opisuje cechy ustrojów rzecznych na świecie;
rozpoznaje ustrój rzeczny wybranych rzek świata, Europy i Polski.

4.4. Jeziora

przedstawia uwarunkowania występowania jezior;
przedstawia kryteria klasyfikacji jezior;
charakteryzuje genetyczne typy jezior;
omawia rozmieszczenie jezior na kuli ziemskiej;
analizuje plany batymetryczne wybranych jezior;
porównuje kształt i głębokość jezior różnych typów;
wskazuje na mapie i charakteryzuje największe sztuczne zbiorniki wodne;
przedstawia funkcje sztucznych zbiorników wodnych.

4.5. Lodowce górskie i lądolody

wymienia i opisuje warunki powstawania lodowców;
wyjaśnia przyczyny odmiennej wysokości występowania granicy wieloletniego śniegu w różnych szerokościach geograficznych;
omawia proces powstawania lodu lodowcowego;
charakteryzuje typy lodowców górskich;
wymienia części składowe lodowca górskiego;
omawia występowanie lodowców górskich i lądolodów na Ziemi;
wymienia różnice między lodowcem górskim a lądolodem;
opisuje cechy lądolodu Antarktydy i Grenlandii;
opisuje wpływ zanikania pokrywy lodowej na obszarach okołobiegunowych na gospodarkę, życie mieszkańców i ich tożsamość kulturową.

4.6. Wody podziemne

wyjaśnia, jak powstały poszczególne rodzaje wód podziemnych (infiltracyjne, juwenilne, kondensacyjne i reliktowe);
charakteryzuje rodzaje wód podziemnych (przypowierzchniowe, gruntowe, wgłębne i głębinowe);
wyjaśnia znaczenie terminów: warstwa nieprzepuszczalna, warstwa przepuszczalna (wodonośna), strefa aeracji, strefa saturacji; zwierciadło swobodne, zwierciadło napięte);
charakteryzuje wody artezyjskie i subartezyjskie;
omawia powstawanie źródeł i ich rodzaje (uskokowe, szczelinowe wstępujące, szczelinowe zstępujące, krasowe, warstwowe);
omawia, jak powstają źródła artezyjskie i gejzery;
opisuje typy wód mineralnych;
omawia znaczenie gospodarcze wód podziemnych.

Dział V Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

5.1. Budowa wnętrza Ziemi

opisuje cechy budowy wnętrza Ziemi;
wyjaśnia znaczenie terminu prądy konwekcyjne;
wyjaśnia znaczenie terminów: litosfera, skorupa ziemska;
omawia budowę skorupy ziemskiej;
przedstawia różnice między skorupą kontynentalną a skorupą oceaniczną;
charakteryzuje sejsmiczne metody badań wnętrza Ziemi;
omawia właściwości fizyczne wnętrza Ziemi (zmiany temperatury i ciśnienia wraz z głębokością, stan skupienia;
opisuje stopień geotermiczny;
oblicza temperaturę w głębi skorupy ziemskiej na podstawie stopnia geotermicznego.

5.2. Minerały i skały

wyjaśnia różnice między minerałem a skałą;
rozpoznaje minerały skałotwórcze;
omawia podział skał ze względu na ich pochodzenie;
przedstawia genezę skał magmowych, osadowych i metamorficznych;
charakteryzuje wybrane skały o różnej genezie;
wskazuje na mapie obszary występowania najbardziej rozpowszechnionych skał;
przedstawia gospodarcze zastosowanie skał;
rozpoznaje skały występujące w najbliższej okolicy na powierzchni lub użyte w znajdujących się tam budynkach i budowlach.

5.3. Tektonika płyt litosfery

omawia podstawowe założenia teorii tektoniki płyt litosfery;
przedstawia rozmieszczenie płyt litosfery;
omawia procesy spredingu i subdukcji;
wykazuje związek między budową wnętrza Ziemi a ruchem płyt litosfery;
prezentuje typy granic płyt litosfery;
charakteryzuje najważniejsze ruchy górotwórcze na Ziemi.

5.4. Ruchy górotwórcze

wymienia procesy wewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi;
opisuje orogenezy w historii Ziemi;
wyjaśnia proces powstawania gór w wyniku kolizji płyt litosfery;
wyjaśnia związek między wiekiem orogenezy a wysokością gór;
omawia rodzaje deformacji tektonicznych (w podziale na deformacje ciągłe i nieciągłe), rozpoznaje typy deformacji;
opisuje etapy powstawania gór fałdowych i zrębowych;
podaje przykłady różnych typów genetycznych gór.

5.5. Plutonizm i wulkanizm

wyjaśnia znaczenie terminów: plutonizm, wulkanizm;
charakteryzuje typy intruzji magmowych;
omawia warunki powstawania wulkanów;
omawia budowę wulkanu;
prezentuje typy wulkanów ze względu na przebieg erupcji i rodzaj materiałów wydobywających się z wulkanu;
wymienia produkty erupcji wulkanicznych;
podaje przykłady negatywnych i pozytywnych skutków erupcji wulkanicznych;
wykazuje zależność między ruchami płyt litosfery a rozmieszczeniem czynnych wulkanów.

5.6. Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne i izostatyczne

Last quake - strona, na której sprawdzisz ostatnie trzęsienia ziemi.
Aplikacja na Adroida - CSEM EMSC LastQuake (do pobrania ze sklepy Play)
Rejestracja trzęsienia ziemi za pomocą smartfona - pobierz aplikację Hamm Seismograph

wyjaśnia znaczenie terminów: trzęsienie ziemi, obszary sejsmiczne, obszary pensejsmiczne oraz obszary asejsmiczne;
omawia przyczyny trzęsień ziemi;
przedstawia rozchodzenie się fal sejsmicznych na podstawie ilustracji;
charakteryzuje skalę Richtera i skalę Mercallego;
przedstawia rodzaje trzęsień ziemi;
wskazuje negatywne skutki trzęsień ziemi;
wskazuje na mapie rozmieszczenie obszarów sejsmicznych na Ziemi;
wskazuje zależność między ruchami płyt skorupy ziemskiej a obszarem występowania trzęsień ziemi
podaje przyczyny ruchów izostatycznych i epejrogenicznych;
wymienia podobieństwa i różnice między ruchami epejrogenicznymi a ruchami izostatycznymi;
podaje przykłady skutków występowania procesów epejrogenicznych i izostatycznych.

5.7. Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego

omawia wpływ procesów geologicznych na ukształtowanie powierzchni Ziemi;
charakteryzuje ukształtowanie poziome i ukształtowanie pionowe powierzchni Ziemi;
omawia wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego (niziny, wyżyny, góry, depresje, kryptodepresje, szelf, stok kontynentalny, głębia oceaniczna, rowy oceaniczne, grzbiety śródoceanizne);
wskazuje na mapie batymetrycznej wielkie formy dna oceanicznego;
wskazuje na mapie najgłębsze rowy oceaniczne na Ziemi i podaje ich nazwy.

5.8. Odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi

omawia metody odtwarzania dziejów Ziemi (Zasada aktualizmu geologicznego);
prezentuje zasady ustalania wieku względnego (metody: stratygraficzna, tektoniczna i paleontologiczna) i wieku bezwzględnego skał;
omawia etapy powstawania skamieniałości na podstawie schematu;
wyjaśnia znaczenie skamieniałości przewodnich w odtwarzaniu dziejów Ziemi;
rozpoznaje skamieniałości przewodnie paleozoiku (trylobity) i mezozoiku (amonity i belemnity);
odtwarza wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi na podstawie profilu geologicznego.

5.9. Kronika dziejów Ziemi

omawia podział dziejów Ziemi;
analizuje tabelę stratygraficzną, zna nazwy eonów, er, okresów oraz wybranych epok (dot. ery kenozoicznej);
przedstawia najważniejsze wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi (fałdowania, transgresje i regresje morskie, zlodowacenia, rozwój świata organicznego);
rozpoznaje okres geologiczny na podstawie opisu;
analizuje oraz interpretuje mapy i profile geologiczne.

Dział VI Procesy egzogeniczne

6.1. Wietrzenie

wyjaśnia znaczenie terminów: wietrzenie, zwietrzelina, gołoborza;
wymienia i opisuje na przykładach skał przebieg procesów wietrzenia:
- fizyczynego (m.in. rozpad ziarnisty granitu, wietrzenie ilaste, wietrzenie mrozowe oraz wietrzenie solne);
- chemicznego (rozpuszczenie, utlenianie, uwadnianie, uwęglanowienie);
- biologicznego (np. rozsadzanie skał przez korzenie drzew);
wskazuje zależność intensywności procesów wietrzenia od klimatu;
wskazuje dominujący typ wietrzenia w określonej strefie klimatycznej.

6.2. Ruchy masowe

When a Mountain comes down... - jak powstają żleby i stożki piargowe

wymienia i omawia podstawowe rodzaje ruchów masowych (odpadanie, obrywanie, osuwanie, spływanie, spełzywanie);
podaje różnicę między odpadaniem a obrywaniem oraz między osuwaniem a spełzywaniem;
wymienia przyczyny (naturalne i antropogeniczne) powstawania ruchów masowych;
wykazuje wpływ budowy geologicznej danego obszaru na grawitacyjne ruchy masowe;
podaje sposoby przeciwdziałania powstawaniu ruchów masowych oraz sposoby ograniczania negatywnych skutków tych procesów dla ludzi.

6.3. Procesy krasowe

wymienia skały rozpuszczane przez wodę;
wyjaśnia znaczenie terminu krasowienie;
wymienia i rozpoznaje na rysunku formy krasu powierzchniowego i podziemnego;
wymienia i rozpoznaje formy szaty naciekowej w jaskini;
wskazuje obszary krasowe na mapie świata i Europy;
opisuje czynniki, które wpływają na przebieg zjawisk krasowych;
odróżnia wywierzysko od ponoru;
wyjaśnia, w jaki sposób powstają jaskinie krasowe.

6.4. Rzeźbotwórcza działalność wód opadowych i rzek

Formation of a V shaped valley - labelled diagram and explanation - film 1:22

opisuje, w jaki sposób powstają wąwozy i parowy;
wskazuje rodzaje skał, które są najbardziej podatne na działalność wód opadowych;

wyjaśnia znaczenie terminów: erozja wgłębna, erozja wsteczna, erozja boczna, akumulacja;
wymienia czynniki wpływające na tempo erozji rzecznej;
wymienia rodzaje erozji rzecznej (wgłębna, wsteczna, boczna);
wymienia elementy doliny rzecznej;
porównuje cechy rzeki w biegu górnym, środkowym i dolnym (w szczególności pod względem intensywności procesów erozyjnych i akumulacyjnych oraz zdolności transportujących rzeki w danym odcinku - jakiej wielkości okruchy skalne rzeka transportuje w każdym odcinku);
wymienia przykłady form powstałych w wyniku erozji i akumulacji;
opisuje na podstawie schematu elementy doliny rzecznej (koryto, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa, wysoczyzna);
wyjaśnia, na czym polega proces erozji wstecznej;
opisuje, w jaki sposób dochodzi do powstawania meandrów i w konsekwencji starorzeczy;
wymienia rodzaje ujść rzecznych, podaje przykłady rzek o charakterystycznych ujściach i wskazuje je na mapie;
wymienia warunki, które sprzyjają powstawaniu deltu oraz ujść typu lejkowatego (estuariów).

6.5. Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich i lądolodów

How do glaciers shape the landscape? Animation.2:30
Glacial processes and landforms. BBC Geography - Glaciers. 3:55

wymienia podstawowe formy erozyjnej działalności lodowca górskiego (egzaracja, detersja, detrakcja);
opisuje, w jaki sposób powstają polodowcowe formy terenu:
- erozyjne formy glacjalne: dolina U-kształtna, cyrk lodowcowy, dolina zawieszona, rysy i bruzdy lodowcowe, muton;
- akumulacyjne formy glacjalne: morena czołowa, denna, boczna i środkowa;
- erozyjne formy fluwioglacjalne: rynna, pradolina;
- akumulacyjne formy fluwioglacjalne: sandr, kem, oz, drumlin;
rozróżnia formy terenu powstałe w wyniku działalności lodowców górskich i lądolodów;
wskazuje na mapie przykładowe obszary o rzeźbie młodoglacjalnej;
odróżnia rzeźbę staroglacjalną od młodoglacjalnej.

6.6a. Rzeźbotwórcza działalność wiatru

wyjaśnia, na czym polega erozja eoliczna (deflacja, korazja);
wymienia formy powstałe w wyniku niszczącej i budującej działalności wiatru;
wykazuje zależność kształtu wydm od klimatu, omawia budowę wydmy parabolicznej, barchanu i wydmy gwiaździstej;
opisuje proces powstawania grzybów skalnych;
opisuje powstawanie pokryw lessowych i wymienia nazwy obszarów, na których one występują.

6.6b. Rodzaje pustyń

wyjaśnia, czym jest pustynia;
wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu pustyń;
wskazuje na mapie wybrane pustynie świata;
wymienia i opisuje rodzaje pustyń: (skalisto-kamieniste, żwirowe, piaszczyste, pylaste).

6.7. Rzeźbotwórcza działalność morza

Artykuł o ruinach kościoła w Trzęsaczu. W artykule oprócz historycznego spojrzenia na postępującą abrazję morską przeczytacie też ciekawą legendę.

wyjaśnia znaczenie terminów: abrazja, platforma abrazyjna, nisza abrazyjna;
wymienia przykłady niszczącej i budującej działalności fal i prądów morskich;
opisuje proces powstawania klifu oraz mierzei;
wymienia podstawowe typy wybrzeży i opisuje, w jaki sposób powstały;
rozpoznaje podstawowe typy wybrzeży na mapie i fotografii;
opisuje powstawanie atolu.

Dział VII Pedosfera i biosfera

7.1. Powstawanie gleb

7.2. Typy genetyczne gleb

7.3. Strefy roślinne